OSMANLI DONANMASI

Osmanli denizciliginin temelinde, Anadolu Selçuklu Devleti, Aydinogullari ve Karesi Beyligi gibi komsu devlet ve beyliklerin teknik ve tesirleri bulunmaktadir. Gerçekten, Osmanli Beyligi gelisip denizlere ulastigi ve kiyi sahibi oldugu zaman, komsu Türk beyliklerinin gemilerinden istifade etmisti. Nitekim Rumeli'ye de bu beyliklerin gemileri ile geçmisti. Bununla beraber Osmanlilarin ilk zamanlarda küçük de olsa Karamürsel, Edincik ve Izmit'te tersane kurduklari bilinmektedir. Gelibolu'nun fethinden sonra burada bir tersane kurularak denizcilik yolunda ilk önemli adim atilmis oluyordu. Bundan baska Saruhan, Aydin ve Mentese beylikleri gibi denizde kiyisi olan beylikler, Osmanli Devleti'nin idaresine girince, onlarin tersanelerinden de istifade edilmisti. Böylece daha ilk dönemlerden itibaren tarih sahnesinde önemli rol alip hizmet yapacak olan muazzam bir devletin donanmasinin temelleri atilmis oluyordu. Gibbons'un ifadesine göre, Osmanlilardan önce Ege sahillerine yerlesmis bulunan Türklerden de Latinler gibi Akdeniz'de korsanlik yâpanlar vardi. Bunlar, Venedik ve Cenevizlilerin ticareti ile Yunanistan ve adalarda kalmis olan Latin prenslerinin hakimiyetleri için tehlike teskil etmeye baslamisti. Bu korsanlar daha sonra Osmanli donanmasinin hizmetine alinmislardi. Osmanli donanmasi, özellikle Yildirim Bâyezid zamaninda büyük bir gelisme göstermisti. Bu arada Sakiz ve Egriboz adalari ile Yunanistan'in dogusuna akinlarda bulunulmustu. Bu yüzden Venedikliler, Ceneviz gemileri ile birleserek Çanakkale Bogazindan içeri girmislerdi. Fakat Saruca Pasa komutasindaki on sekiz parçadan meydana gelmis olan Osmanli donanmasina yenilmislerdi. Buna karsilik Rodos sövalyeleri ve yeni gemilerle takviye edilen Venedikliler, Osmanli donanmasini maglup ettikleri gibi onu yakmislardi.

Osmanli donanmasinin ikinci ciddi çatismasi Çelebi Sultan Mehmed zamaninda meydana gelmisti. Çali Bey komutasindaki Osmanli donanmasi, Ege'de Naksos dükaligina ait adalari vurduktan sonra 1415'te Venediklilerle savasti. Bu savasta Çali Bey sehid olmus, donanma da yok olurcasina zayiat verip maglub olmustu. Bu maglubiyetler, Osmanli denizciliginin gelismesini yavaslatmissa da, devletin büyüyüp gelismesinde, donanmaya olan ihtiyaci açikça ortaya koymustur. Bu anlayis, iyi bir donanmaya sahib olmak için gerekli çalismalarin hizlandirilmasina sebep olmustur. Nitekim Sultan II. Murad döneminde donanma, Karadeniz'de Trabzon Rum Imparatorlugu'nu tehdid edecek bir güce ulasmisti. Ayni donanma, Fâtih Sultan Mehmed zamaninda ve Istanbul'un fethi sirasinda Baltaoglu Süleyman Bey komutasinda önemli roller oynamisti. Bununla beraber henüz Venedik donanmasiyla boy ölçüsecek bir güce ulasamamisti. Bu sebeple Istanbul'un fethini müteakip, donanmanin daha da gelismesi için çalismalar yapildigi ve hatta Fâtih'in Trabzon seferi sirasinda Osmanli ordusuna denizden büyük destek sagladigi görülmektedir.

Osmanli harp gemileri, Gelibolu ile Istanbul tersanelerinden baska Karadeniz, Marmara ve Akdeniz sahillerindeki birçok iskele ve mevkide yapilirdi. Donanmaya olan ihtiyaç sebebiyle bu hariç tersanelerde yapilacak gemilerin sayi ve çesitleri, hükümet tarafindan o mahallin kadilarina bildirildigi gibi bunlarin insa müddeti de tayin edilirdi. Bunlarin insasi için icab eden malzeme ile mühendis ve ustalar, ya mahallinden tayin olunur veya gönderilirdi. Onyedinci asrin ortalarina kadar her sene kirk tane kadirga yapilmasi kanundu. Daha sonraki tarihlerde bu kanun terk edilerek yavas yavas kalyon tipi gemilerin insasi ehemmiyet kazanmisti.

Osmanlilarin, kurulustan itibaren XVI. asir sonlarina kadar kullandiklari gemilerin esasini çekdiri sinifindan gemiler teskil etmekteydi. Kürekle hareket eden gemiler, genellikle çekdiri sinifindandi. Bununla beraber yelkenli gemiler de vardi. Buna göre Osmanli donanmasinda biri kürekli ve yelkenli, digeri de sadece yelkenli olmak üzere iki çesit gemi bulunuyordu. Çekdirilerin en küçük gemisine Karamürsel, en büyügüne de Bastarde denirdi. Bastarde, kaptanin bindigi otuz alti oturakli en büyük savas gemisi idi ki, her oturaginda bes ila yedi kürekçi bulunurdu. Gemi mevcudu kürekçi, savasçi, topçu vs. ile birlikte sekiz yüz kadardi. Bunlardan baska gerek ince donanmada, gerekse büyük donanmada kullanilan gemilerden bazilari sunlardir: Uçurma, Varna bes çifteleri, Aktarma, Çete kayigi, Celiye, Kütük, Kancabas, Sayka, Sahtur, Çekelve, Kirlangiç, Firkate, Mavna, Kadirga. Yelkenlerle hareket eden gemilere gelince bunlar da iki ve üç direkli olarak iki kisimdi. Salope, Brik ve Uskuna iki direkli; Kalyon, Firkateyn ve Korvet üç direkli idiler.


Osmanlı Deniz Teşkilatı

Osmanlı devleti kuruluşu sırasında bir deniz gücüne sahip değildi.Ancak deniz kıyısı olan beyliklerin ve imparatorlukların Osmanlı'ya katılması ve Rumeli'ye kesin olarak yerleşilmesi bir donanmanın bulundurulmasını zorunluı kıldı.Osmanlıların hakimiyetleri altına aldığı Karesi,Menteşe,Aydın beyliklerinin donanmalarıyla Osmanlı donanmasının çekirdeği kurulmuş oldu. İlk Osmanlı tersaneleri Karamürsel,Edincik ve İzmit'te kuruldu.İstanbul 'da ilk tersane Haliç Aynalıkavak semtinde kuruldu.Daha sonra Hint okyanusunda Portekizlilerle savaşabilmek için Süveyş'te bir tersane yapıldı.Ayrıca Rusçuk,Tuna ve Birecik'te tersaneler yapıldı.Osmanlı'da tersane ve donanmada çalışanlara "tersane halkı" denirdi.Bunlar üç ayda bir maaş alan azablar,kalafatçılar ve humbaracılardı.

Gemi Yapımı: Osmanlı'da savaş gemileri İstanbul ve Gelibolu tersaneleri dışında Karadeniz Marmara ve Akdeniz'de bulunan tersanelerde de yapılırdı.Yapılacak olan gemilerin çeşidi ve miktarı İstanbul'dan hükümet tarafından belirlenip o bölgenin kadısına bildirilirdi.Ve bunun için gerekli olan malzeme ve eleman bölgeye gönderilirdi.Yükselme döneminde yapılacak gemilerin bütün malzemeleri imparatorluk içinden temin edilirdi.Bunlar için her tersaneye ocaklıklar verilmişti.Mesela İstanbul tersanesinin ocaklığı Kocaeli sancağı idi.

Gemi Çeşitleri: Osmanlı donanmasında iki çeşit gemi vardı.Bunlar kürekli ve yelkenli gemilerdi. Küreki gemilere çektiri denirdi.Bunların en küçüğü Karamürsel en büyüğü Baştarda idi.Savaşlarda kürekli gemilerden en çok mavna,kadırga ve baştarda tipinde olanlardan faydalanılırdı.

Kürekli Gemiler: 1)Uçurma:İnce donanmadandı ve süratli bir kayıktı. 2)Varna Beş Çifteleri 3)Karamürsel:Çektiri çeşitlerindendi. 4)Aktarma:Tuna muhafazasında bulunan nehir gemilerindendi,gereğinde donanmaya katılabilirdi. 5)Üstü açık:Nehir gemisiydi bir dümenci 8 kürekçisi vardı.Bunlar taşıma için de kullanılırdı. 6)Çete Kayığı:Top çeken kayıklardı. 7)Çamlıca:Tuna da kullanılan nakliye gemilerindendi. 8)Brolik:Hafif donanmadandı. 9)Celiyye:İnce donanma gemilerindendi.Nehirlerde kullanılırdı.10)Şayka:Altı düzdü 3 topu vardı. 11)Firkate:10 veya 17 oturaklıydı.İnce donanma gemisiydi ve nehirlerde kullanılırdı. 12)Mavna:44 metre boyunda ve 26 oturaklıydı ;24 topu 364 kürekçisiyle beraber 600 kişilik bir mürettebatı vardı. 13)Kadırga:Kürekli gemiler devrinde Osmanlı donanmasının en önemli gemilerinden biriydi.Kalyonlar kullanılmaya başlanınca ortadan kalktı.13 topu 196 kürekçisi, 100'ü savaşçı olmak üzere 330 mürettebatı vardı.

Yelkenli Gemiler: 1)Ateş gemisi: Savaşta düşman donanmasını yakmak için kullanılırdı.İçleri yakıcı madde dolu olan bu gemi düşman gemisine yaklaşınca mürettebatı tarafından terkedilir ve çarptığı gemiyi yakardı. 2)Ağrıpar:Büyük tip savaş gemilerindendi.13 şayka topu,6 baş topu 4 büyük zarbezan 35 tane de pranki topu vardı. 3)Barça:Hem nakliye hem de harp ghemisi olarak kullanılırdı.2 veya 3 direkli olurdu.4 şayka topu,12 baş topu ,12 zerbazen 35 tane de pranki topu bulunurdu. 4)Brik:2 direkli yelkenli bir gemidir.Devrinin en hızlı gemilerindendir.70 mürettebatı vardır. 5)Uskuna:16 topu 90 mürettebatı vardı.6)Korvet:Yelkenli gemilerin en büyüklerindendi.Boyu 30 metreye yakındı.174 mürettebatı ve savaşçısı vardı.7)Kalyon: 3 direkli büyük savaş gemileriydi.Kalyonlar ilk defa Bayezıd II. zamanında yapıldı.8)Firkateyn: 3 direkli yelkenli gemilerdendi.Hem güvertede hemde ambarlarda toplar vardı.Boyları 40-50 metreye yaklaşıyordu.9)Kapak(ya da Kaypak):Kalyon cinsinden 2 ambarlı bir gemiydi.Hem güvertesinde hemde ambarlarda topları vardı.80-110 topu 800-1000 arasında mürettebatı vardı. 10)Üç Ambarlı:Kalyon tipi gemilerin en büyüğü idi 100-120 topu 1000 kadar da mürettebatı vardı.

Levendler gemilerin savaşçı kadroları idi.Silahları kılıç,mızrak,tüfek veya tabanca idi. Sahillerde oturan Türklerle rumlar arasından toplanırlardı.Kürekçiler ise genellikle esirler kürek mahkumları veya belirli yerlerden toplanan kimselerdi.Kalyoncular kalyonlarda hizmet edenlere denirdi. Donanmada hizmet ettikleri sürece maaş alırlar deniz mevsimi geldiğinde ise evlerine dönerlerdi.1827 de bunların yerine tersanerlerde askeri bir sınıf kuruldu.(Tüfekçi Neferatı).Gabyarlar ise gemilerin direkleriyle ve yelkenleriyle ilgilenen sınıftır.1774'den sonra ortaya çıkmışlardır.